Pütchipü'üi

Pütchipü'ü (alijunaiki: Mediador) Nia wane wayuu atüjashi aashajawaa je sütsüin nanüiki naa wayuukana. Nia chi e'ikajaakai nanüiki wane wayuu namüin wane sülatüle wane kasa namüin, niakai a'yataashi süpüla anaataa sukuaippa wane kasachiki otta anouktaa wane pütchi eekai nnojolüin pansaain nanainjee wane wayuuinua namüin wane wayuuinua je achajaashi süchiki anajiraainjanain wane wayuu eekai mojujiraain, otta eere wane mojujirawaa natüma naa wayuukana sümaa tü alijunakalüirua. Wainma tü kasa naa'inrakalü wane pütchipü'ü süpüla anouktaa sukuaippa wayuu soo'opünaa tü mmakalü.

Wane Pütchipü'ü anaatüi sukuaippa wane pütchi

Chi pütchipü'ükai nia chi ei'kajaakai wane pütchi nanüiki wane wayuu namüin wane wayuu süpüla akumajaa sukuaippa wane kasa eekai sülatüin na'aka, makatka saa'in atkawaa, süpa'üna jieyuu, wane kasachiki miyo'u; chi pütchipü'ükai kojutüshi sütüma wayuu süpüshua'a süka niain anaatülin sukuaippa wanee kasachiki, nüchajaain jamüinjatüin nakuaippa naa wayuukana süpüla anajiraainjanain naya nachikkua.

Nia chi kojutkai atüma pütchi, oonoona amaalü nünüiki, atüjaa müsia wayuu sünainjee, nia chi achiaakai süka wane pütchi anasü, wane pütchi lotüsü, wane pütchi jemiasü, tü pütchi anasükalü anasü ma'i saashajaaya, sünouttia jee sujutaaya atümaa, kojutkalaka shia amüinyüü sulu'u wane mma. Chi pütchipü'ükai cho'ujaashi sümüin wayuu, sükajee niain anaatüin wane akuaippaa, süpüla eeinjatüin wane anajirawaa, süpüla eeinjatüin wane asakirawaa je wane yootirawaa natüma naa wayuukana süka anakalü akuaippa.

Chi pütchipü'ükai nnojoishi nümüiwa'in sünain anouktaa wane pütchi, aashajaajiraashi namaa naa wane wayuukana, naapajüin je kojutsü nümüin nanüiki naa wane wayuukana.

Naa'inmajiraain tü nukuaippakalü, naashaje'erüin naa'in palajana süpüla nüsouktajachin, naashajaain namaa naa wane wayuukana sünain jamüinjatüin sukuaippa sujute'eria wane pütchi.

Paa'inwashi namaa naa wane wayuukana süpüla nachajaain tü akuaippaa anasükalü, süpülaa anajiraainjatüin wayuu süpüshua.

Eeshi chi pütchipü'ü akumajakai sukuaippa wane kasa alatakat sulu'u wainma mma, eeshi chi eekai nukumajüin sulu'u pali'irü mma.

Sujutu nanüiki naa pütchipü'ükana

Tü kanüliakalü UNESCO saa'inmajüin maa'ulu yaa tü nakuaippakalü naa wayuukana jee kojutshii namüin naa pütchipü'ükana süpüla eeinjatüin tü natüjainkalü waneepia saa'u tü mmakalü.^[1] Maa'ulu yaa aashajaana amaana naa wayuukana süpüla ayatüinjatüin nakuaippa naa pütchipü'ükana, süpüla nanouktüinjatüin süka, sukuaippa wane kasa eekai sülatüin na'aka, eekai pounuwain. Wattasü nanülia naa pütchipü'ükana süma'ana tü kanüliakalü UNESCO no'u chi juyakai 2010, eere saashajaanüin jee süpansaajünüin sujutu nakuaippa naa pütchipü'ükakana saa'u tü mmakalü otta müsia süpüla kojutüinjatüin nanüiki sulu'u Kolompia otta sulu'u Wenesueela.

Chi pütchipü'ükai nia aashajaaka waneepia süpüla anaataa sukuaippa wane kasa eekai sülatüin sulu'u wane mma, süpüla eeinjatüin anaa aa'in je anajirawaa natüma naa tooloyuukana, natüma naa jieyuukana je naa tepichikana. Niakai nia anouktaka sukuaippa wane kasa eekai mojuin, süpüla nnojolüinjatüin eein atkawaa, pasalawaa je süpüla nnojolüinjatüin eein wane kasachiki sulu'u tü mmakat. Otta eesü süpüla nukumajüin sukuaippa wane kasa eekai sülatüin namüin naa wayuu eekai kepiain sa'aka alijuna, maa aka naa'in naa wayuu kepiakana Marakaaya je Süchiima.

Sukuaippa wane aashajawaa nütüma wane pütchipü'ü

Chi pütchipü'ükai nia chi wayuu laülaakai aa'in sa'akajee nüpüshi otta chi kekiikai ma'in, chi atüjakai aashajawaa, anakai nüsouktia. Nia chi wayuu tütükai anüiki süpüla aashajawaa jee nnojoishi kama'üralin. Wane pütchipü'ü nnojoishi achekajüin saa'u naashajaain süchiirua wane kasa, akatsa'a eein süpüla nüsülajünüin amüin wane mürüt jee wane korolo shiale, shia tü "nümülaina" sümakalü wayuu. Müleka nujute'erüle sünain anain sukuaippa tü kasa alatakalü, wattasü nünülia jee kojutüshii nia sümüin wayuu. Eeshi wayuu eekai naapüin naa'in süpüla aashajawaa motsoiwa'aya nia, naapajüin waneepia tü nanüikikalü naa nutuushinuukana jee nanüiki naa nüla'ülayuukana, je nanüiki naa wayuu laülaayuukana süpüla nütüjaain ma'in saa'u sukuaippa wayuu jee jamüinjatüin sukumajia nütüma wane kasa alatakalü.

Sukuaippa wane aashajawaa

Sülatapa wane kasa na'aka naa wayuukana, maa aka wane aainjalaa, naa aa'innakana amüin wane kasa mojusü, nalu'wataain nanüiki namüin naa kaainjalashiikana, süpüla kottüinjanain naya nüpüla chi pütchipü'ü najütajachikai.

Süntapa tü ka'i e'itaanakat, outkajaashii nüpüshi chi kaainjalashikai, wayuu miyo'uyuu, süpüla aapajaa tü pütchi nüntajatkat amaa chi pütchipü'ükai. Antüshii süka no'uui, saa'u ama, saa'u püliikü, sulu'u kemion; kojuyashi sünain tü jutkataakalü süpüla anainjatüin nayolojo.

Nüntapa chi pütchipü'ükai, asakitshi palajana jaralin naashajaainjachin amaa, chi joyotshijachikai süpüla tü pütchikalü, naa wane jutkatshiikana aapajüinjana ne'e, nnojoishii asouktajanain, nianjachi ne'e aashajaaka chi pütchipü'ükai nümaa chi joyotshikai süpüla pütchi.

Süchikijee tia aikalaashii naa wayuu miyo'uyuukana süpüla naashajaainjanain süchiki tü alatakalü. Wainma tü kasa aashajaanakalü sünain tü jutkataakalü; eesü aashajawaa süchiki sujutu tü mma oumanyüükalü, süchiki anaa aa'in je waraittaa süka anakalü akuaippa, süchiki sukumajünajatüin akuaippa tü alatakalü süpüla nnojolüinjatüin wane kasachiki. Eesü süchiki maüna, sünain je'rain tü achuntunüjatkalü. Aküjünüsü süchiki tü alatakalü sünain lotüin süküjia je sünain lotüin sukuaippa.

Wanaa sümaa tü aashajawaakalü, chi pütchipü'ükai nüsaki'rüin naa sünainpünaakana tü kasa alatakalü, sünain jamüsüin sukuaippa, süchikijee aashajaashi namaa naa nemiyo'usekana naa wayuukana, naa wayuu laülaayuu lotokana anüiki, naa ke'ireekana aa'in sujutaainjatüin süka anakalü akuaippa tü kasa alatakalü. Sünain tü jutkataakalü eeshii süpüla nasouktüin naa ayaawatakana saa'u tü aashajawaakalü, aashaje'ennüshii naa eekai anain nasouktia, achiaanüshii naa eekai mojuin nasouktia.

Kettaapa chi pütchipü'ükai sünain nüsakirüin naa wayuukana nüntakana ama'anamüin, nüküjüin tü pütchi nüntakalü amaa, tü pütchi alu'wataanakalü amaa nia natümaa naa wayuu ajütakana nia.

Müleka anale sukuaippa tü aashajawaakalü, e'itaanüsü wane ka'i süka'iyainjatkalü tü awalajaakalü. Tü aapünajatkalü shia tü nachuntakalü naa nüpüshikana chi wayuu aa'innakai amüin tü alatakalü; eesü süpüla saapünüin nneerü, mürüt, kakuuna. Maa'ulu yaa eesü awalaajaa süka miichi, süka mma, kemion, jee eekalü nama'ana. O'unüsü süchiirua tü aainjalaakalü.

Otta müleka mojule sukuaippa tü aashajawaakalü, o'ulaanüsü. Eesü süpüla eein süchiki ojuyaajirawaa, eesü süpüla eein kasachiki sütüma nnojolüin sünaatünüin sukuaippa tü alatakalü, sütüma tia eesü eein ouktaa; je eesü süpüla eein pasalawaa.

Tü pasalawaakalü shia wane akuaippaa mojusü süka eei atkawaa sütüma je nnojotsü anain naa wayuukana sütüma, nnojotsü anain naa'in naa tooloyuukana sükajee nayain achajaanüin süpüla ouktünaa aa'in, ja'itaina laülaayuuin.

Sünain wane kasachiki nnojoishii epettünüin naa jieyuukana jee naa tepichikana.^[2]

Sukuaippa aashajawaa süchiirua wane ouktaa

Sünain tü makaa, chi pütchipü'ükai achuntushii nümülio'u chi wayuu pasiruaakai süpüla walaainjatüin naali naa'in. Je mapa e'itaanüsü wane ka'i süpüla awalaajünüin tü ni'ira jee ne'wiira nüpüshi jee nüshi.

Kanüliasü sutuma wayuu mayaa

Sho'upünaa Shia achekajünaka palajana süchiirua nümüliain chi wayuu ouktakai. Tü awalaajünaka saa'ujee tia aapaanüsü süpüla niainjachi chi nüshikai otta nüpüshi aapaain.

Nujutkaa Süchikejee walaain tü sho'upünaka, achekajünüsü tü nujutkaa chi ouktakai sümüinjatü nii je süpüshi tü niikat.

Shi'ipajee sukua'ipa

[1] El sistema normativo de los wayuus, aplicado por el pütchipü'üi (“palabrero”) - patrimonio inmaterial - Sector de Cultura - UNESCO

[pütchipü'üi-2] La palabra en clave de paz

[1]

[2]