Joutai

Joutai (alijunaiki: viento) na joutaikana nnojoishii süpüla we'rüin, akatsa'a watüjaapaje'e saa'u eein naya sünainjee nawawalakat. We'rüin naya sükajee suwawala tü wunu'upanakalirua, sükajee sülo'onoin tü palaakat otta sükajee sükalira tü sirumakat.

Sünain karalo'utaka tüü we'raajeerü nachikuwa naa joutaikana wamüin waya wayuukana, ¿jaleje'ewalin naya?, tü nanüliakalirua, tü nakua'ipakat wane'ewain nakua jee waneeirua kasa.

Naa joutaikana süchoinni tü oushikat palaa nümaa ka'i. Kojuyashii naya je naatayaa müsü nakua'ipa, eeshi chi joutai jayattakai otta eeshi chi katsüinkai ma'in. Sünainpünapaje'e wakua'ipa naya mau'lu je sümaiwajee paala. Shia mma aapaka wamüin tü we'irukukat otta taata juya naapüin tü wuinkat süpüla katsüin waa'in, niaja'a joutai aapakai tü süsanaliakat waa'in süpüla katüin wo'u. Jamüshija'a wanee wayuu mayeinree nia münüshi: inaayonya naa'in, asalanashii, shiasa'a ouktulee nia münüshi: masanalainsai, aja'ttüsü naa'in (Fuenmayor, 2022). Sünainjee tia akua'ipakalü, naa joutaikana nayashiin naa a'laülaayuu antawaikana sünain awaraijawaa waa'u, saa'u tü wuchiikalüirua, saa'u tü mmapa'akat, we'raajüin nakua'ipa, we'raajüin np'upünaa; we'raajüin tü napünakaa sulu'u woumain.

Nanülia naa joutaikana

Joutai wuinpejeekuai

Joutaikai chii antawaishi nu'unapaa juya, naashin naa laülaayuukana joutaikai chii nia e'eipijawaika namaairua juya (tü siruma juyamaajatüka) je nia oosojeetka tü wuin jamatüsükalüirua ni'ipünaaka juya sainküinpünaa mojuuika.

Niaja'a chi joutai kakaiyawaikai woumainpa'a; katsüinshi jayatta nia, otta nia ulewaika atuma tü ayuuli ni'ipünakalü juya ma'aka saa'in tü shunuikat otta müsia jalajaasü nutuma tü shipekat, tü ja'yumülerü. Sünainjee tia wanaa sümaa nükaiyaa chi joutaikai asinyaralaajünüsü otta ejeerajünüsü tü mürütkalüirua.

Natuma naa watuushinuukana nei'taain shikii sümaiwajee süpüla shiainjatüin so'u joutaleu saapaanaka o'u tü jiipükat, ayatüsia we'rüin tia mau'lu yaa sünain saapaanawalüin tü jiipükat wanaa sümaa joutaleu.

Wane akua'ipa eewaikat joutaleu shia tü ayoujiraakat ama otta o'unushii naa wayuukana sünain o'onowaa sümaa namülüin eere eein wuin je müsia eere wuitüin tü mmapa'akat.

Joutai uucheje'ewai

Nia chi joutai oju'itakai uuchipünaaje. Nia wane joutai awawalakai jatta sümaa saamatüin nia.

Naküjala naa wayuu laülaayuu, sejeekuai soo'opüna tü uuchikalüirua (eeshi naa wunaapü makana), antüshii süpüla aapiraa sünain nüntajachin juya, sünainjee tia o'unushin naa wayuukana sünain anaata nepia otta sünain ousaa tü apainkat.

Naashin na olojuliikana jime, wanaa sümaa niain eein chi joutai uuchije'ekuai anasü tü olojaaka sükajee jimatüin tü palaakat otta eeshaatasü tü jimekalü.

Joutai wopujeekuai

Nia chi joutai sulu'ujeejachikai wainma wopu, müsüje'e joutai wopujeekuai nümünüin. Chira joutaikai wainma nukua'ipa, eeshi nüntülee nümüiwa otta eeshi juyamaale nia, eeshi jayantalee nia otta eeshi wawainmale nia. Matüjaipaje'e kama'awaa nia, alatapünaashi je müsia lotushi sulu'u nüpünakalü.

Joutai palaajeekuai

Nia chi joutai sejeejachikai shiroküinpünaa tü palaakat, saashin wayuu nia anaajüikai saa'u suumain tü oushukat palaa, sünainjee tia maponujusai nüntaiwa'a wawatshi jayatta sümaa palaaweema'in nia maka nüntalee matüjainsai kama'awaa. Eesü süntalee jepirachi wanaa nümaa.

Saa'ujee niain anaajülüin saa'u tü palaakat, naa apalainshiikana jülüjainjachi naa'in nukua'ipa, eeshi naaschijai nu'walakajüin tü anuwakalüirua otta eeshi analee nia nu'ulaain solojünüin tü jimekat sümaa anaa akua'ipa.

Matshi, mantüin

Niyaawasekat nüntülee matshi shia wanaa sümaa nnojoluin kasain eein epijana, yüütaya müshi naa wuchiikana, yüütayaa müsü süpana tü wunu'upanakalüirua, jimatayaa müsü süpanaka tü aipiakalüirua, yüütayaa müsü kasa supüshua'a, ai müsia tütshi otta müsia aisü tü yolujatshikat. Mma'ayatuuisü mmapa'akat wanaa sümaa tia.

Nojoutaise matshi jayattachonsü awawaluin, shiasa'a sa'wai o'ttushii chi monkoloinsheekai sünain ei'rajaa, sünain aapiraa nüchiwaa juya, sünain nülü'ülüin sünain nüntajachin.

Naashin naa apalainshiikana wanaa sümaa nüntüin matshi anawaisü nakua'ipa wainmasü jime neewain.

Natuma naa watuushinuukana kanüliayaa müshi naa joutaikana, namüin eeshi naa joutai katsüinkana ma'in, eeshi naa matsüinkana, eeshi naa juyamaakana otta eeshi naa jemiaimaakana.

Jojotshi

Nia wane joutai matsüinkai awawala, aapajee ma'in nemiase (jemiai). Tü ka'i nüntakalo'u shia wanaa sümaa katsüinshaatain tü joutaika, ma'aka katsüinree tü joutaika so'uka'i aipa'a otta wattachon aishaatüsü nemiaise chi jojotshikai.

Mayaainje nnojoluin juya wanaa sümaa nüntüin chi jojotshikai, ayataa müsia wuitüin je kachoin tü wunu'uliakat nutuma. So'u nükaiya jojotshi o'ttawaisü tü wayuukalüirua sünain a'luwajaa süchoin yosu. Wanaa nümaa kachonsü nutuma tü aipiakat, tü koushatkat, tü shimuunakat. Wainma wunu'ulia kachonkat nutuma müsüjese'e shime'eraain wayuu sümüin tü jierü iiponkat ojuunaluwaa nüchontaa jemiai sümüin münüsü, süka nnojoluin shi'rüinüin nümaa wane toolo.

Tepichikua

Maponojüsai tepichikua sükajee niain wane joutai yonnataka, leeyatüsü nukua sümaa kaitüin nutuma tü mmakalu iipünaamüin. Eeshi nüntülee nümüiwa otta eeshi nümaajachin nia chi joutai wopujeekuai.

Saashin wayuu sümaiwa pülaiwa'a tü mmapa'akat, wanaa sümaa sukumajaain shikii tü palajatüka yonna no'u kashi, eejachi tepichikua niapü'üshi wane olojüi atüjaa ma'in ayonnajaa, shiasa'a keraapan nüyonnajüin, apütaawaisü nüchikanain wane ko'oyoosü, tü piyoule münakat mau'lu yaa.

Wawai

Nia chi joutai katsüinkai ma'in, eeshi juyamaale nia. Majulaashi sutuma nujunajirüin tü wunu'uliakalüirua, nujuttirüin tü miichikalüirua je wa'awasü tü mürütkalüirua nutuma.

Eesü wane kuwenta nüchi wawai, saashin wayuu sümaiwa paala, atkaashi juya nüma wawai, sutuma atkawaaka tia wainma ouktaa, ouktusu wayuu, mürülü, aja'lajaasü ojunnajüin wunu'uliakat je miichirua eepünaale nalatüin. Sünainjee tia, maünaa nümüin wawai otta sümüin tü niikalü tü laü'laaka palaa.

Wainma sünülia kakuunairua je waneeirua koroloirua naapaakalü sümüin mma saa'u tia aainjalakat, sünainje'ereyan tia alatakalü e'iratünüsü saainjia tü miichikalüirua, chainjatü ko'uin uuchimüin otta tü saajunaka kayuluinjatü (kayulainsü) sümaa kasanajiainjatüin shia suralo'u, jai'taichi nikerotuin paülü'üwawai, ojui'tushi suralo'upünaa tü miichikat. Müinjatü sukumajia tü miichikalüirua waneepia.

Wa'ale

Nia chi joutai jayattakai sümaa nulojüin meemetshi. Chi joutaikai chii matüjainsai antaa waneepia, antawaishi ne'e nupülapünaa juya, saamatüshi otta jewawaisü nutuma tü apünajuushikalüirua ma'aka tü pitshuushi otta meruuna. Saa'uje numatalain nia juya münawashi: numatalein juya.

Wuinsurulajuin

Nia chi joutai chakai alatawalüin sirumau'u. Naashi naa laü'laayuukana nia chi joutai arüleejakai tü sirumana juyamaajatüka. Wanaa sümaa nüntüin matshi sulu'u woumain, chayaa sirumatu'u antüshii chi wuinsurulaajüinkai mïsüje'e süitawalüin juya süka nümaawalin nia chi wuinsurulaajüinkai.