Jayeechi (alijunaiki: Canto) tü jayeechika o'ulakünüsü nutuma chi jayeechimaajachikai eere naashajaain otta müsia akuwentajüshii süchikuu kasa alatüin sümaiwajee. Tü jayeechika ei'rajünüsü sutuma wayuu sünain jutkataa otta müsia sünain mi'iraa eere oko'ulaain wayuu laülaayu.

El Jayeechi - Canto Wayuu

Chi jayeechimaajachikai ekirajaashi sünain ajayeechijaa süka naa'in jee wanaa sümaa nüshatüin süchiirua wayuu eekai mülo'uin nuulia. Chi wayuu jima'ai naapaain sukua'ipa sünainjee naapajüin weinshi nuwaraijaapan sainküinpünaa tü mmapa'akat. Sünain tia awaraijawaaka antiraashi weinshi sümaa na'aleewainrua, yalejee o'ulakünüsü nutuma.[1]

Tü jayeechika ei'rajaanüsü süchikuu wane kasa eekai alatüin, otta müsia chi jayeechimaajachikai aashajaashi saa'u tü alataka nümüin süka tü jayeechika.[2] Tü ei'rajawaaka jayeechi o'ulakünüsü sutuma tooloyuu otta müsia jieyuu.

Müsü shipijana jayeechika anaataa

Jayeechi sünain alapajaa anaataa

 
Jayeechimaajana

Naa wayuukana outkajaashi weinshi sünain kasa eekai mülo'uin, süpüla nayaawajirain napüshi otta süpüla e'raajirawaa sünainjee. Sünain tia outkajawaaka eeshi wayuu eekai antüin ne'e sünain alapajaa naa'u naa wayuu nipiajanaka. Mainma sukua'ipa tü alapajaaka saa'u wayuu; eesü tü alapajaaka saa'u amuuyuu, saa'u wayuu eekai anaajaain, sünain asalijaa jiipü, eesü alapajawaa saa'u wayuu eekai ayuulin otta müsia, eesü alapajaanüin saa'u wayuu eekai kasachikin akua'ipa.[2]

Sünain tü alapajaaka saa'u wayuu eekai anaajaain otta müsia sünain wane asalijawaa jiipü, eesü ei'rajünüin tü jayeechika natuma naa atüjaka süpüleerua. Sünain wane ouktaa, tü jayeechika ei'rajünüsü natuma naa asaashiikana müleka mojule naa'in. Otta sünain wane asalijaa jiipü, ei'rajaanüsü tü jayeechika namüin naa wayuu eekai akotchajaain tü jiipükalüirua, sükajee kaawain naya tü saa'inka naa wayuu nakotchajaka, sutuma tia, naa akotchajaka jiipü nnojotsü o'ulaanüin natunküin, süka jamüin pülasü namüin otta o'otoojena naawain naa ouktushiikana naa'u.[3]

Jayeechi süpüla ee'iyataa akua'ipa anaataa

Tü jayeechika ei'rajünüsü süpüla aashajawaa saa'u tü kasa e'raajünaka sutuma wayuu, makatka tü amüraajawa jieyuu, mujaa aa'in, arüleeja mürülü, yanama, süchikuu napüshi, süchikuu e'irukuu, otta süchikuu kasa eekai naküjeeka achiki.

Süka tü jayeechika tü akua'ipaka otta müsia tü süchikimaajatü wane kasa wattamüinsü nache'eru'umüin wayuu eekai ka'ayatüin yalejee otta eekai naatajatüin. Tü süchikimaajatü wane kasa alatawaisü nache'eru'u wayuu eekai tepichin, süpüla nayaawatüinjatüin tü nakua'ipaka süka tü ei'rajünaka.

Jayeechi (pütchi süka alijunaiki) anaataa

Los jayeechi son unos poemas compuestos y vocalizados por los jayeechimaajana, cantadores bohemios que desarrollan el arte de interpretar una suerte de leyendas románticas cuya extensión no tiene límites, lo interpretan hombres y mujeres por igual, jóvenes y adultos. Entre los variados temas que inspiran el canto se tiene la narración de los acontecimientos más resaltantes ocurridos en la tierra de los wayuu, los sentimientos, romances, personajes heroicos conocidos, los bienes que se tienen, riquezas, los elementos culturales y otros temas de interés para el pueblo wayuu.[1]

Los jayeechi son unas composiciones que interpretan los wayuu a través del canto, no está escrito y se ejecuta sin el acompañamiento de instrumentos de ningún tipo. Los intérpretes producen un sonido gutural con sus gargantas que van armonizando a medida que canta, lo hacen con la boca cerrada y haciendo salir el aire por la nariz que produce la típica geminación nasal que suena de esta manera ¡mmm, mmm, mmm...!

La armonía rítmica del jayeechi tiene lugar al repetir cierto número de veces palabras, frases, y versos; además de irle agregando unas terminaciones usadas para este fin solamente como en este ejemplo.

anüüsa'aaa anüüsa'aaa anüüsa'aaa...

süchiwaneee...wajiiraaa, wajiiraaa, wajiiraaa, wajiiraneee, wajiiraneee.

Estas composiciones son unas inspiraciones poéticas de los mismos cantautores o de otros autores, en el que pueden participar tanto hombres como mujeres, adultos y jóvenes. En los jayeechi se refieren a acontecimientos cotidianos que le ocurren a los wayuu, también interpreta hechos sobre los territorios, fortunas, los atributos de la cultura misma y muchos otros eventos relacionados con las hazañas vivenciados en la cultura wayuu.

Shi'ipajee sukua'ipa anaataa

  1. 1,0 1,1 Los sonidos de nuestra tierra
  2. 2,0 2,1 Jayeechi, canto tradicional wayuu
  3. Jayeechi, canto guajiro para los migrantes