Ache'e
Ache'eka (alijunaiki: oreja o pabellón auricular) shia eepünaale aapajünüin wane pütchi jee müsia shipijana kasairua, tü maka sulu'usu süche'e wayuu otta müsia mürülü eekai kache'ein. Tü ache'eka süsüla otta sütaa wayuu shi'ipajee shikii.[1]
Tü süche'eka wayuu anasü süpüla aapajaa shipijana kasa, aapajaa pütchi sünain yootirawaa, otta müsia süpüla ayaawata kasa eekai kei'rain. Tü süche'eka wayuu saapaain süchikimaajatü wane kasa wana sümaa yalain sünain ayaawata kasa, jee müsia yalejee a'luwataasü tü aapajünaka paala nümüin chi ekiisholoinkai süpüla atüjaa kasa kanainjeeka tü shipijanaka wane kasa jee pütchi. Tü süche'eka wayuu müsüka saa'in tü weichi, waanakü jee wouu.[1]
Tü sukua'ipaka süche'e wayuu waneejatü suulia süche'e mürülü, sükajee naa mürütkana kache'eshaanashi süpüla aapajaa shipijana kasa ja'itairua motson ma'in shi'irain, makatka tü erükalüirua jee müsia tü muusakalüirua. Tü süche'ekalüirua mürülü eesü süpüla o'unuin süchiirua shipijana kasa, akutulaasü süpüla tia, jee müsia süche'e wayuu nnojotsü müin sukua'ipa.[1]